Diyarbakır İç Kale Artuklu Sarayı Kazısı

Prof.Dr. İrfan YILDIZ ve Ekibinin Çalışması

     Kazı alanı, Diyarbakır merkez Sur ilçesi Saray Kapı’da (İçkale’de) Sahabe Kabirlerinin kuzeybatısında, Diyarbakır İçkale Müze Kompleksi bölgesindedir. Burası Diyarbakır merkezde ilk yerleşmenin başladığı yer olup antik kaynaklarda Amida Höyük olarak adlandırılmaktadır. Höyük,  deniz seviyesinden 663,00 metre yükseltideki taban üzerinde yaklaşık 20 metre yüksekliktedir. Höyük Diyarbakır’ın yönetim merkezi olduğundan Diyarbakır’ın kalbi konumundadır. Diyarbekir bölgesinin yönetim merkezi olan Amida Höyük 9 bin yıldır kesintisiz olarak yönetim merkezi olması bakımından Dünya’da tek örnektir.  Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Dicle Üniversitesi Rektörlüğü’nün izinleri ve destekleri ile Prof. Dr. İrfan YILDIZ başkanlığında yapılan İçkale Artuklu Saray Kazı çalışmalarında birçok medeniyete ait izler ortaya çıkarılmıştır. Şimdiye kadar yapılan kazılarda ele geçen buluntulardan Amida Höyük’te ilk yerleşimin 9 bin  yıl önce M.Ö. 7000 (Orta Neolitik Dönemde) tarihinde başlamış olduğu ve günümüze kadar kesintisiz devam ettiği tespit edilmiştir. Höyük, ilkçağdan günümüze kadar yerleşimin kesintisiz olarak devam ettiği dünyanın ender yerleşim yerlerinden biridir. Daha sonra Hurriler döneminde burası yerleşim yeri olarak seçilmiş ve bir saray inşa edilmiştir. Amida yerleşiminin etrafının Hurriler döneminde surlarla çevrildiği tahmin edilmektedir. Yapılan kazılardan ve kaynak taramalarında Hurriler, Hurriler-Mitaniler, Bitzamani Krallığı, Asurlular, Romalılar, Bizanslılar, Nisanoğulları, Eyubbiler, Artuklular ve Akkoyunluların yönetim merkezi olarak Amida Höyüğü’nü kullandıkları anlaşılmaktadır. Kazının yapıldığı alan UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesindedir.

Kentin adı yazılı kaynaklarda ilk kez Asur döneminde ortaya çıkmaktadır. Asur belgelerinde kentin ismi Amidi, Amēdi, Amīdu olarak geçmektedir. Kent I. Salmanassar döneminde (M.Ö. 1263- 1233) yılları arasında Orta Assur egemenliğine girmiş ve Asur hükümdarı Assur-bel-kala’nın (M.Ö. 1073-1056) M.Ö. 1056 tarihinde bölgeden çekilmesine kadar Assur egemenliğinde kalmıştır. Hükümdarlığının son yıllarında Diyarbakır bölgesine saldıran Orta Assur Kralı I. Adad Nirari’ye (M.Ö. 1307-1275) ait kılıç kabzasında kentin adı Amidi veya Amidu olarak yazılmıştır.  Orta Asur kaynaklarına göre Amidi, Bit-Zamani Krallığı’nın (M.Ö. 900-825) surlu kentinin merkezidir. II. Assurnasirpal M.Ö. 866 yılında etrafı surlarla çevrili olan Amid’i kuşatmış, kenti ele geçiremeyince meyve bahçelerini yakıp yıkmış ve yağmalamıştır. Kent III. Salmanassar (M.Ö. 858-824) döneminde Asur İmparatorluğunun Amēdi eyaletinin merkezi olmuştur. II. Sargon (M.Ö. 722-705) dönemi metinlerinde, krala bağlı kaleler arasında Amidi adı da geçmektedir. Amidi valisi, Asur kralı II. Sargon’a (M.Ö. 722-705) yazdığı bir mektupta bir kral sarayı inşa ettiğini ve saraya kralın heykelini koydurduğunu anlatmıştır. Roma döneminde kentin adı Petersburg Akademisi Kaiserlichen Museum’da sergilenen İmparator Markus Aurelius Severus Alexander’a (222-235) ait bir sikkede yazılı “Mezopotamya Metropolisinin Amida Kolonisi” olarak geçmektedir. 330-349 yıllarında İmparator Konstantin, Roma İmparatorluğunun doğu sınırının geçtiği Amida kentini surlarla çevirtmiştir.

Amida Höyük, Bedi’üz- Zaman Ebû’l-İzz İsma’il bin er Rezzâz El-Cezeri’nin yaşadığı ve dünyada ilk robotların yapıldığı ve hizmet verdiği bir yer olan Artuklu Sarayı’nı bünyesinde barındırması bakımından da önemlidir.

            Diyarbakır Artuklu Sarayı, Roma döneminde inşa edilen ve çeşitli nedenlerden dolayı tahrip olan Roma Sarayı’nın temelleri üzerine Artuklular döneminde yeniden inşa edilmiştir. Diyarbakır Artuklu Sarayı Kazısı ilk kez 1961-62 yıllarında Prof. Dr. Oktay ASLANAPA başkanlığında yapılmıştır.  Artuklu Sarayı Kazısı Diyarbakır’da yapılan ilk arkeolojik kazıdır. Daha sonra ara verilen Artuklu Sarayı Kazısı’na 56 yıl aradan sonra 2018 yılında Diyarbakır Müze Müdürlüğü başkanlığında Dicle Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. İrfan YILDIZ’ın bilimsel danışmanlığında tekrar başlandı. 2019 yılından beri Prof. Dr. İrfan YILDIZ başkanlığında sürdürülen İçkale Artuklu Sarayı Kazısı 2019 yılında Cumhurbaşkanlığı kararıyla yürütülen kazılar statüsüne alındı.

1961-62 yıllarında yapılan kazılarda sarayın avlulu, dört eyvanlı ve çini süslemeli havuzlu divanhanesi ile hamamı ortaya çıkarılmıştır. 2018-2019 yıllarında yapılan kazı çalışmalarında Amida Höyük’ün içinde binlerce yıldır akan su kaynağı ve bu kaynağa açılan bir tünel (kaçış tüneli) tespit edildi. Bu çalışmalarda ayrıca sarayın divanhanesi, kabul salonu ve odaları ortaya çıkarıldı. 2020 yılı kazı çalışlarında Roma dönemine ait ısıtma sistemi (kalorifer sistemi), Roma dönemine ait temiz atık su kanaları, Geç Roma dönemine ait mezarlar tespit edilmiştir. 2021 yılı kazılarında Kral Yolu, Halaf Dönemine ait Tolos Yapı ve Artuklu dönemine ait kalorifer sistemi ortaya çıkarılmıştır.

2018-2021 yıllarında yapılan kazı çalışmalarında Diyarbakır merkezde (Amida Höyük’de) yerleşimin bugüne kadar bilinenin aksine 4000 yıl daha önce M.Ö. 7000 yıllarında başladığı ve 9 bin yıl öncesinden günümüze kadar kesintisiz olarak devam ettiği tespit edildi. Yapılacak kazı çalışmaları neticesinde Amida Höyük’teki ilk yerleşim izlerinin günümüzden 12 bin yıl önceye kadar gideceği tahmin edilmektedir.  Çalışmalarda ayrıca İslam ordularının şehri fethettiğinde şehrin yöneticisi olan Meryem-i Dara’nın kaçtığı söylenen tünel tespit edilerek efsanelerdeki bilgilerin gerçekliği kanıtlanmıştır. Çalışmalar esnasında tarihi kaynaklarda sık sık adı geçen meşhur İçkale Su Kaynağı’nın bir kısmının günümüzde höyüğün içinde olduğu ve binlerce yıldır kesintisiz olarak akmaya devam ettiği kanıtlandı. Kazı çalışmalarında aynı zamanda 25 yıl sarayda yaşayan ve burada dünyanın ilk robotlarını yapan sibernetik biliminin kurucusu ünlü İslam Alimi İsmail Ebu’l İz bin Rezzaz El Cezeri’nin saraya çıkarttığı su sistemi ve tasarladığı tahmin edilen kalorifer sistemi tespit edilmiştir.

Diyarbakır İçkale Artuklu Sarayı Kazısı, Diyarbakır’da yapılan ilk arkeolojik kazı olması,  Diyarbakır merkezde ilk yerleşimin başlangıç tarihini değiştirmesi, ünlü İslam âlimi El Cezeri’nin dünyada ilk robotları yaptığı, sibernetik ve otomasyon sisteminin temellerini attığı ve krank milini geliştirdiği mekanın ortaya çıkarılması, bir sarayda tespit edilen dünyadaki en erken tarihli ısıtma sistemi (kalorifer) sisteminin ortaya çıkarılması, Roma dönemine ait temiz su ve atık su kanallarının ortaya çıkarılması, Artuklu dönemine ait kalorifer sisteminin tespit edilmesi, sarayın kaçış (gizli) tünelinin tespit edildiği bir kazı olması, eski dönemlere ait Kral Yolu’nun ortaya çıkarılması  ve Diyarbakır ile ilgili tarihi kaynaklarda geçen bilgileri somut kanıtlarla ortaya koyması açısından önemlidir. Kazı alanı aynı zamanda UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’nde bulunması açısından da önem arz etmektedir.

İÇKALE (INNER CASTLE) ARTUQID PALACE EXCAVATION

The excavation site is in the Diyarbakır İçkale Museum Complex, northwest of the tombs of Companions of Prophet Mohammed (pbuh) at Saray Kapı (İçkale) in Diyarbakır's Sur district. This is the place where the first settlement started in the center of Diyarbakır and is called Amida Höyük in ancient sources. The mound is approximately 20 meters above the ground at an altitude of 663.00 meters from sea level. Since the mound is the administrative center of Diyarbakır, it is counted as the heart of Diyarbakır. Amida Höyük, the administrative center of Diyarbekir region, is the only example in the world to have been continuously used as an administrative center for 9 thousand years. With the permission and support of the Ministry of Culture and Tourism and the Rectorate of Dicle University, traces of many civilizations were unearthed during the İçkale Artuqid Palace Excavations under the chairmanship of Prof. Dr. İrfan YILDIZ. The first settlement in Amida Höyük, one of the findings uncovered in the excavations carried out so far, has been determined 9 thousand years old around 7000BC (Middle Neolithic Period) and it has been continuously inhabited until today. The mound is one of the rare settlements in the world where settlement has continued uninterruptedly from the first ages to the present. Later, during the Hurrian period, this place was chosen as a permanent settlement and a palace was built. It is estimated that the Amida settlement was surrounded by walls during the Hurrian period. It is understood from the excavations and literature surveys that the Hurrians, Hurrians-Mitanis, Bitzamani Kingdom, Assyrians, Romans, Byzantines, Nisanogullari, Ayyubids, Artuqids and Akkoyunlus used Amida Mound as their administrative center. The area where the excavation is carried out is on the UNESCO World Cultural Heritage List.

The name of the city appears for the first time in written sources during the Assyrian period. In Assyrian documents, the name of the city is mentioned as Amidi, Amēdi, Amīdu. During the reign of Salmanassar I (1263-1233 BC), the city came under the domination of Middle Assyria and was ruled by the Assyrian ruler Assur-bel-kala (1073-1056 BC). It remained under the rule of Assyria until its withdrawal from the region in 1056 BC. The name of the city was written as Amidi or Amidu on the sword hilt of Adad Nirari I (1307-1275 BC), King of Middle Assyria, who attacked the Diyarbakir region in the last years of his reign. According to Middle Assyrian sources, Amidi was the center of the walled city of the Bit-Zamani Kingdom (900-825 BC). II. Assurnasirpal besieged Amid in 866 BC, which was surrounded by walls, not being able to capture the city, he destroyed and plundered the orchards. During the reign of Salmanassar III (858-824 BC), the city became the center of Amēdi province of the Assyrian Empire. In the texts of Sargon II (722-705 BC), the name Amidi is also mentioned among the castles of the king. In a letter he wrote to the Assyrian king Sargon II (722-705 BC), the governor of Amidi told that he built a royal palace and put the king's statue in the palace. During the Roman period, the city was named "Amida Colony of the Mesopotamian Metropolis" inscribed on a coin belonging to Emperor Markus Aurelius Severus Alexander (222-235) exhibited in the Kaiserlichen Museum of the Petersburg Academy. In 330-349, Emperor Constantine had the city of Amida, where the eastern border of the Roman Empire passed, surrounded by walls.

Amida Höyük is also important in that it contains the Artuklu Palace, a place where Bedi'üz- Zaman, Abu'l-İzz İsma'il bin er Rezzaz Al-Jazari lived and where the first robots in the world were built and served.

Diyarbakir Artuqid Palace was rebuilt during the Artuqid period on the foundations of the Roman Palace, which was built during the Roman period and was destroyed for various reasons. Diyarbakır Artuklu Palace Excavation was carried out for the first time in 1961-62 chaired by Prof. Dr. Oktay ASLANAPA. The Artuqid Palace Excavation is the first archaeological excavation in Diyarbakır. Later, the Artuqid Palace Excavation, which was interrupted, was resumed in 2018, after 56 years, under the presidency of the Diyarbakir Museum Directorate and the scientific consultancy of Dicle University Faculty Member Prof. Dr. İrfan YILDIZ. The İçkale Artuqid Palace Excavation, which has been under the chairmanship of İrfan YILDIZ since 2019, was granted the status of excavations carried out by the Presidential decree in 2019.

During the excavations carried out in 1961-62, the palace's divan house with a courtyard, four iwans and a pool with tile ornaments and a bath were unearthed. During the excavations carried out in 2018-2019, a water source that has flowed for thousands of years and a tunnel (escape tunnel) opening to this source were found inside Amida mound. In these works, the divan house, reception hall and rooms of the palace were also unearthed. During the 2020 excavations, the Roman period heating system, clean waste water channels belonging to the Roman period, tombs belonging to the Late Roman period were found. During the 2021 excavations, the King's Road, the Tolos Building of the Halaf Period and the heating system of the Artuqid period were unearthed.

            In the excavations carried out in 2018-2021, it was determined that the settlement in Diyarbakır center (Amida Mound) started 4000 years ago in 7000 BC, contrary to what has been known until today, and has continued uninterruptedly from 9 thousand years ago to the present day. As a result of the excavations to be carried out, it is estimated that the first settlement traces in Amida Höyük date back to 12 thousand years ago. In the studies, the truth of the information in the legends was proven by detecting the tunnel, from which the ruler of the city Mary the Dara has been said to have escaped, when the Islamic armies conquered the city. During the studies, it was proved that a part of the famous İçkale Water Spring, which is frequently mentioned in historical sources, is inside the mound today and has continued to flow uninterruptedly for thousands of years. During the excavations, the water system and the heating system that is estimated to be designed by the famous Islamic scholar, founder of cybernetics, Abu'l-İzz İsma'il bin er Rezzaz Al-Jazari, who lived in the palace for 25 years and built the world's first robots here, were identified.

            Diyarbakır İçkale Artuklu Palace Excavation is important in terms of being the first archaeological excavation in Diyarbakır, changing the start date of the first settlement in Diyarbakır center, revealing the place where the famous Islamic scholar Al-Jazari built the first robots in the world, laid the foundations of the cybernetic and automation system and developed the crankshaft, unearthing the earliest dated heating system (heater) system in the world discovered in a palace, uncovering the clean water and waste water channels from the Roman period, detecting the heating system of the Artuklu period, detecting the escape (hidden) tunnel of the palace, revealing the King Road belonging to ancient times and presenting the information in historical sources about Diyarbakır with concrete evidence.

            The excavation site is also important in terms of being on the UNESCO World Cultural Heritage List.